Mοναστηρια / Εκκλησιες :

Mονή των Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης Θερμη (1235/1963) - Η σημερινή Μονή του Αγιου Ραφηλ χτίστηκε στην θέση Παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Στην μοναστηριακή της ζωή διακρίνουμε τρεις περιόδους: (α) από τον 10ο αιώνα έως το 1235, (β) από το 1433 έως το 1463 - έτος καταστροφής της από τους Τούρκους, με τελευταίο ηγούμενο τον Άγιο Ραφαήλ και (γ) από το 1962 έως σήμερα.Την πρώτη περίοδο το 1235 ήταν γυναικεία Μονή με Ηγουμένη την Αγία Ολυμπία και 30 Μοναχές. Μαρτύρησαν όλες από τους Σαρακηνούς πειρατές.Τη δεύτερη περίοδο το 1463 η Μονή λειτούργησε σαν ανδρική με Ηγούμενο τον Άγιο Ραφαήλ.Ο Άγιος Ραφαήλ με τον Άγιο Νικόλαο μετά την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως το 1453 εγκαταστάθηκαν και έζησαν ειρηνικά για 9 περίπου χρόνια στην Μονή που ήταν αφιερωμένη στο Γενέσιο Της Θεοτόκου.Το 1463 έγινε ένα κίνημα στην Θερμή και οι Χριστιανοί ανέβηκαν να κρυφτούν στο Μοναστήρι. Μαζί τους ήταν ο Δάσκαλος Θεόδωρος με τον Προεστό Βασίλειο (πατέρα της δωδεκάχρονης Αγίας Ειρήνης) και την οικογένειά του.Οι Τούρκοι έφτασαν στο Μοναστήρι την Μεγάλη Παρασκευή, συνέλαβαν τον Ηγούμενο Ραφαήλ, τον Διάκονο Νικόλαο, την οικογένεια του Προεστού και τον Δάσκαλο.Άρχισαν να τους βασανίζουν για να ομολογήσουν πού κρύβονται οι άλλοι Χριστιανοί και για να αρνηθούν την Πίστη τους.Την Αγία Ειρήνη αφού έκοψαν το χεράκι της μπροστά στους γονείς της την έβαλαν σ' ένα πιθάρι και την έκαψαν.Στον Άγιο Ραφαήλ έκαναν πολλά μαρτύρια. Τον χτυπούσαν με τα ρόπαλα, Τον έσερναν από τα μαλλιά και την γενειάδα, Τον έδειραν με αγριότητα, Τον κεντούσαν με τις λόγχες και μετά Τον κρέμασαν ανάποδα σε μία καρυδιά, Τον πριόνισαν από το στόμα και απέκοψαν την σιαγόνα Του την Τρίτη ημέρα του Πάσχα, την Λαμπροτρίτη, που εορτάζεται η μνήμη τους.Τον Άγιο Νικόλαο Τον είχαν δέσει σε μία καρυδιά, τον κεντούσαν με τις λόγχες και βλέποντας να πριονίζουν τον Αγαπημένο Του Ηγούμενο έπαθε συγκοπή.Ήταν 9 Απριλίου 1463.Κατόπιν έβαλαν φωτιά στο Μοναστήρι κι έφυγαν.Την άγνωστη μέχρι τότε ιστορία της Ι. Μονής την αποκάλυψε ο ίδιος ο Άγιος Ραφαήλ σε διάφορα πρόσωπα.Η σκαπάνη και η αρχαιολογική έρευνα επαλήθευσαν όλα όσα είπε.

Μόνη Αγ. Ιωάννη Θεολόγου Υψηλού Σιγρι (1101) - Βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του νησιού, 81 χλμ. από την πόλη της Μυτιλήνης, στην κορυφή του όρους Όρδυμνος και σε υψόμετρο 634 μ. Είναι αφιερωμένη στον Άγ. Ιωάννη Θεολόγο, η μνήμη του οποίου τιμάται στις 8 Μαίου. Είναι το αρχαιότερο μοναστήρι του νησιού και είναι γνωστή και ως Μονή Υψηλού. Χτίστηκε κατά τους Βυζαντινούς χρόνους (πριν το 800 μ.Χ.) από τον Όσιο Θεοφάνη της Σιγριανής όπως μαρτυρείται από Πατριαρχικό Γράμμα του 1331. Κατά τους υστεροβυζαντινούς χρόνους πιστεύεται ότι είχε εγκαταλειφθεί. Σύμφωνα με την παράδοση ονομαζόταν «Μονή Κόρακος» η οποία μετονομάστηκε σε «Μονή Ζήσυρα» την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Από την αρχική μονή δεν σώζονται πολλά βυζαντινά στοιχεία γιατί έγιναν πολλές καταστροφές. Το 1462 λεηλατήθηκε από τους Τούρκους, όπως επίσης το 1821 και το 1851 όπου κλάπηκαν πολλά κειμήλια. Το 1967 καταστράφηκε από φωτιά το βορειοδυτικό μέρος της Μονής μαζί με το ναό. Η αναστήλωσή της έγινε το 1971. Ο ναός χτίστηκε το 1101 σύμφωνα με επιγραφή που βρέθηκε. Χαρακτηριστικό είναι το τέμπλο του με έξι εντυπωσιακές μεγάλου μεγέθους εικόνες βυζαντινής τεχνοτροπίας. Στο εσωτερικό της Μονής υπάρχει ιστορική βιβλιοθήκη η οποία περιέχει χειρόγραφους κώδικες, λειτουργικά ειλητάρια, κατάστιχα, πατριαρχικές και μητροπολιτικές επιστολές, φιρμάνια, πωλητήρια, διαθήκες, συμφωνητικά, αφιερωτήρια και δεκάδες παλαιότυπα βιβλία που χρονολογούνται από το 1535-1845. Επίσης υπάρχει μουσείο στο οποίο εκτίθενται πολύτιμα ιστορικά αντικείμενα τέχνης, όπως μητροπολιτικές ράβδοι, χρυσοκέντητα άμφια, καλύμματα Ευαγγελίων, αντιμήνσια (του 1588, 1622, 1730 και 1825), έξι λειψανοθήκες με οστά Αγίων, επίχρυσα Ευαγγέλια και πολλά ιερά σκεύη διαφόρων εποχών, όπως σταυροί με ρουμπίνια και μαργαριτάρια, επίχρυσα δοχεία με καλλιτεχνικές παραστάσεις κ.ά. Η πόρτα της μονής παραμένει κλειστή από την δύση μέχρι την ανατολή του ηλίου.

Παλαιοχριστιανική Βασιλική Αγιας Αναστασιας, η Αγίου Ανδρεα. Σκαλα Ερεσού (431) - Στον Αιγιαλό των Ερεσίων, χώμα καλύπτει το κατεστραμμένο Ρωμαϊκό Άστυ, ίσως το ποτάμι του Χριστού μετατίθεται ανατολικά (σημερινή θέση). Χτίζεται ο αρχικός Πρωτοχριστιανικός ναός του 4ου αι. μ.Χ. και στο πρώτο μισό του 5ου αι. μ.Χ. ο Επίσκοπος Ερεσού Ιωάννης χτίζει επάνω στον παλιό, τον ναό με το υπέροχο ψηφιδωτό όπου σε επιγραφή αναφέρεται το όνομά του (έλαβε μέρος στην 3η Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου το 431 μ.Χ.).Επισκευάστηκε τον 6ο και τον 7ο αιώνα. Τον 8ο αιώνα θάβεται εκεί ο Επίσκοπος Κρήτης Αγ. Ανδρέας, που πέθανε «εν πλω» γυρίζοντας από την Κωνσταντινούπολη (740 μ.Χ.).

Παλαιοχριστιανικο μεταβυζαντινο ναο του Ταξιαρχη πάνω στο δάπεδο υστεροκλασικού ναού των Μεσσων μέχρι και σήμερα. περιοχη κοκκαλα Αγια Παρασκευη (350 περιπου) - Τον 3ο - 4ο αιώνα μ.Χ. ο ναός καταστρέφεται, τα αρχιτεκτονικά μέλη του κυριολεκτικά θρυμματίζονται και ασβεστοποιούνται στους κλιβάνους που κτίζονται δίπλα και γύρω του και χρησιμοποιούνται κατά τη συνήθη πρακτική για την οικοδόμηση νέων κτισμάτων, λατρευτικών της νέας θρησκείας κυρίως. Για του λόγου το αληθές ναός σε ρυθμό βασιλικής των παλαιοχριστιανικών χρόνων κτίζεται πάνω στο δάπεδο του υστεροκλασικού ναού, ενώ η λατρεία συνεχίζεται στην ίδια θέση μέχρι και σήμερα στον μεταβυζαντινό ναό του Ταξιάρχη.

Αρχαγγέλου Γαβριήλ Ταξιαρχες Καγιανι (1903) - Ο ναός των Ταξιαρχών Καγιανίου είναι ένας από τους νεώτερους της Μητροπόλεως, καθώς έχει ανεγερθεί μόλις το 1903, στη θέση παλαιότερου μικρού ναού. Eίναι αφιερωμένος στους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, τους Ταξιάρχες. Από το 1936 η ευρέως χρησιμοποιούμενη ονομασία του ναού δόθηκε και επισήμως σε ολόκληρο το γύρω χωριό, το μέχρι τότε αποκαλούμενο στα έγγραφα ως Kαγιάνι, ονομασία που παραμένει ζωντανή στην προφορική επικοινωνία των Λεσβίων. O ναός δεσπόζει σε ολόκληρη την περιοχή των νοτιοχώρων της Μυτιλήνης, εξαιτίας του όγκου του και του εντυπωσιακού τρούλου του. Kαι με την πρώτη ματιά διαπιστώνει κανείς ότι ο ναός παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τον του Αγίου Θεράποντα στη Mυτιλήνη, κάτι που γίνεται κατανοητό αν συνυπολογιστεί ότι τον κατασκεύασε ο ίδιος αρχιτέκτονας, ο Aργύρης Aδαλής. Πρόκειται για σταυροειδή ναό, ο οποίος όμως παρουσιάζει γοτθικές επιρροές σε διάφορα σημεία του, με κυριότερο το μνημειακών διαστάσεων τρούλλο του. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει στην τοιχογραφία του Tαξιάρχη, η οποία βρίσκεται δίπλα στο δεξιό χορό των ιεροψαλτών. Προέρχεται από τον παλαιότερο ναό (ίσως και από τον προϋπάρξαντα αυτού, καθώς η παράδοση θέλει το σημερινό να είναι ο τρίτος που χτίζεται στο ίδιο σημείο) και έχει διασωθεί μαζί με το τμήμα του τοίχου, στο οποίο είναι ζωγραφισμένη. Στο ναό έχουν αποθησαυριστεί διάφορα άξια λόγου κειμήλια, το σημαντικότερο από τα οποία είναι ένας εξαιρετικής τέχνης Σταυρός αγιασμού.Tο κωδωνοστάσιο έχει ανεγερθεί το 1908 από τον πρακτικό αρχιτέκτονα Δημήτριο Zέρβα. Tο οικοδομικό του υλικό έχει μεταφερθεί από τη Mικρά Aσία, όπως και το υλικό που είχε χρησιμοποιηθεί και για την οικοδόμηση του ναού.

Ναος Παναγιας Αφαλωνας (1914) - Το χωριό βρίσκεται 7Km βόρεια της Μυτιλήνης σε υψόμετρο 100 μέτρων. Το όνομα του προέρχεται απ' τις λέξεις "Απάνω Αλώνια" (Αφάλωνας) που υπήρχαν στην κορυφή του υψώματος. Είναι ένα απ' τα πιο παλιά χωριά του νησιού ( ίσως η ιστορία του ξεκινάει απ' τους αρχαιολογικούς χρόνους σύμφωνα με τα ευρήματα που έχουν επισημανθεί στη θέση "Καθώ" και στη Θέση "Χαλάσματα"), υπάρχει ανάμεσα στα χωριά του Μητροπολιτικού Κώδικα του 1565. Δοκιμάστηκε άσχημα απ' το σεισμό του 1867. Είναι από εκείνα τα χωριά που είχαν τις πιο μεγάλες καταστροφές, γιατί τα χαλάσματα των γκρεμισμένων σπιτιών πήραν φωτιά και μεγάλος αριθμός εγκλωβισμένων κάηκαν ζωντανοί (80 νεκροί). Αμέσως μετά πολλοί κάτοικοι φεύγουν προς τη Θάλασσα και το Μάϊο του 1867 θεμελιώνεται από τους Αφαλωνιάτες ένα καινούργιο χωριό, το Νιό Χωριό, άπως ονομάστηκε τότε, η σημερινή Παναγιούδα. Η εκκλησία του χωριού, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, χτίστηκε το 1914 με σχέδια του γνωστού αρχιτέκτονα Α. Αδαλή, με την οικονομική στήριξη των ίδιων των κατοίκων και στη θέση που υπήρχε αρχαιοτερος ναός. Ο ναός είναι "τρίκλιτος βασιλική" με βυζαντινά και γοτθικά στοιχεία. Εξαιρετικής τέχνης είναι η εικονα της Παναγίας όπως φαίνεται απ' την τεχνοτροπία του προσώπου της. Φτιάχτηκε πριν τον 18ο αιώνα. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο, ο άμβωνας, ο αρχιερατικός θρόνος και το παγκάρι, είναι απο τα ωραιότερα έργα ξυλογλυπτικής των αρχών του 19ου αιώνα. Στα παλαιότερα χρόνια την Τετάρτη της Διακαινησίμου (Λαμπροτετάρτη) και στις 15 Αυγούστου γινόταν μεγάλο πανηγύρι στη θέση "Τσάμια". Τα "Τσάμια" (πεύκα) φύτεψαν τα μέλη της οργάνωσης "Ατλας" που έδρασαν εναντίον των Τούρκων. Εκεί γυμνάζονταν και γι' αυτό μέχρι σήμερα διατηρεί η τοποθεσία το όνομα "Γυμναστήριο".

Ναος Αγίας Φωτεινής Συκαμια (1860) - Η συκαμιά είναι η μουριά, το δένδρο που έτρεφε τον μεταξοσκώληκα και μάλιστα η μαύρη παραλλαγή (Morus nigra), το δέντρο με τα «σκάμνα», από τα οποία παρασκευάζεται μαρμελάδα, γλυκό αλλά και το «σκαμνοκράσι». Κάτι που οι Τούρκοι απέναντι το μοσχοπουλούν, βόρεια του Αϊβαλιού, επάνω στον δρόμο, σαν Karadut surubu! Έτσι και εδώ υπάρχει και η Σκαμιά του Μυριβήλη στη Σκάλα. Οι πρώτες καταγραφές του χωριού υπάρχουν από τον 17ο αι., αν και είναι περίεργο που δεν αναφέρεται στο πρώτο κιτάπι των οθωμανικών φόρων του 1548. Ίσως να μην το έχω εγώ. Στο κιτάπι όμως του 1672-73 οι Μουσουλμάνοι κατοικούν σε 102 σπίτια, κατέχουν 2289 λιόδεντρα και 4 λιόμυλους και πληρώνουν 4905 οκάδες λάδι σαν φόρο! Αντίθετα, οι Χριστιανοί του χωριού κατοικούν σε 190 σπίτια, κατέχουν 2914 λιόδεντρα και δίνουν τον δυσβάσταχτο φόρο των 8740 οκάδων. Είναι η Iskamiye του κιταπιού, η Συκαμινέα του Μητροπολίτη Μηθύμνης Γαβριήλ, ο οποίος 40 χρόνια πριν την αναφέρει ως «τόπο δύσβατο», που προφανώς δεν είχε πάει και της χρεώνει (1620) μόνο 25 σπίτια Χριστιανών και «πλείονας οίκους Αγαρηνών»! Είναι τότε που δε θυμάται το όνομα της εκκλησίας του χωριού. Όπως ξαναγράψαμε, αυτή βρισκόταν χαμηλά, στον δρόμο προς τη Σκάλα, η δίκλιτη βασιλική της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος του 17ου αι. Χαμηλότερα από το Τζαμί του χωριού. Το τζαμί και το τουρκικό σχολείο βρισκόταν στη σημερινή αγορά. Η μεγάλη τρίκλιτη βασιλική της Αγίας Φωτεινής άρχισε να κτίζεται το 1859 και εγκαινιάζεται το 1861. Μάλιστα η επιγραφή της αναφέρει ότι αντικατέστησε την παλιά του Χριστού.Η Αγία Φωτεινή είναι ένα από τα μνημεία, που αποτελούν αυτές οι εκκλησιές για το νησί. Λαξευμένη κόκκινη πέτρα, αρράβδωτες κολόνες (δύο από την παλαιοχριστιανική του Αΐ-Λια), εσωτερικός διάκοσμος, όλα με το μεράκι των μαστόρων της εποχής (2ο μισό του 18ου-19ος αι.).Στον δρόμο απέναντι, βρίσκεται η μία βρύση του 1920. Η δίδυμή της, από τους ίδιους, δωρητή και τεχνίτη, στολίζει την αγορά.

Εκκλησία Αγίου Γεωργίου Ανεμώτιας (1702) - Ο ναός αυτός ανακαινίστηκε το 1702. Δύο κολώνες που είναι έξω από τον ναό είναι του πρώτου ναού που χτίστηκε το 1500 περίπου. Οι τοιχογραφίες της εκκλησίας είναι του Χιώτη Ζωγράφου Χωματζά. Η εκκλησία μέσα έχει ένα παράθυρο μικρό τετράγωνο από το οποίο φωτίζεται ο ναός και 2 δύο μικρούς φεγγίτες στην οροφή.

Βρίσκεται στην Πέτρα χτισμένη πάνω σε βράχο, όπου έχουν λαξευτεί 114 σκαλοπάτια που οδηγούν στην εκκλησία. Η πρώτη εκκλησία πιθανότατα χτίστηκε το 1609 ως το Καθολικό γυναικείας Μονής. Το κτίριο ανήκει στην Γενουάτικη εποχή και αυτό αποδεικνύεται από την ύπαρξη οικόσημου των Γατελούζων, που βρέθηκε σε πλάκα του λιθόστρωτου του περιβόλου. Εντός της εκκλησίας υπάρχουν σπάνιες εικόνες Βυζαντινές και ένας ωραιότατος επισκοπικός θρόνος. Η εξαίρετα οχυρή του θέση ωθεί στην αναζήτηση της κτίσης του στην περίοδο των συχνών πειρατικών επιδρομών της Υστεροβυζαντινής περιόδου. Ο Ναός δέχθηκε επισκευή το 1840. Δέχεται μεγάλο αριθμό επισκεπτών και προσκυνητών, ειδικά κατά την περίοδο του πρώτου δεκαπενθημέρου του Αυγούστου ( εορτασμός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ). Αξίζει να σημειωθεί ότι η θέα που προσφέρεται από τον περίβολο είναι καταπληκτική, καθώς συνδυάζει την γραφικότητα του οικισμού της Πέτρας, του Αιγαίου Πελάγους και μικρών βραχονησίδων της περιοχής.

Μονή Παμμεγίστων Ταξιαρχών Αρχαγγελος Μιχαηλ Μανταμαδος (1661) - Ένα από το πιο σημαντικά εκκλησιαστικά μνημεία στο νησί της Λέσβου είναι του Ιερού Ναού Ταξιαρχών Μανταμάδου. Ο Ταξιάρχης είναι προστάτης του Μανταμάδου και όλου του νησιού. Σύμφωνα με την παράδοση στα τέλη του 9ου αιώνα η Λέσβος, όντας ένα πλούσιο νησί, με ανεπτυγμένο εμπόριο και πλούσιες οικογένειες με επιβλητικά αρχοντικά που σώζονται μέχρι και σήμερα, γινόταν συχνά στόχος πειρατών που αναζητούσαν χρήματα και λάφυρα. Σε μια τέτοια επιδρομή των Σαρακηνών στο χωρίο και την μονή, ο Αρχάγγελος εμφανίστηκε και έσωσε έναν από τους μοναχούς, που ήταν και ο μοναδικός επιζών της μονής. Εκείνος παίρνοντας χώμα, που είχε ποτιστεί με το αίμα των μοναχών, και κερί έφτιαξε τη μορφή του «Ταξιάρχη», όπως πρόλαβε να την αντικρίσει. Η ανάγλυφη εικόνα που κοσμεί το εσωτερικό του Ιερού Ναού είναι μια από τις ελάχιστες ανάγλυφες εικόνες που υπάρχουν σε όλη την ορθοδοξία. Ο Ταξιάρχης είναι γνωστός για πολλά θαύματα ενώ η εκκλησία γιορτάζει την Κυριακή των Μυροφόρων, δυο εβδομάδες μετά την Ανάσταση, μαζεύοντας πλήθος πιστών από όλο τον κόσμο. Το πανηγύρι που λαμβάνει χώρα στον περίβολο του Ναού είναι μεγαλειώδες με πολλά τοπικά έθιμα να λαμβάνουν χώρα το διήμερο του εορτασμού. Ένα χαρακτηριστικό έθιμο που θα παρατηρήσετε είναι ότι πολλοί πιστοί πηγαίνουν με τα πόδια στον Ταξιάρχη από διάφορες πόλεις και χωριά της Λέσβου. Το μοναστήρι είναι ανοιχτό καθημερινά από την ανατολή μέχρι τη δύση του ηλίου, ενώ λειτουργίες γίνονται κάθε Κυριακή, Δευτέρα και στις γιορτές. Εφόσον επιθυμείτε να διανυκτερεύσετε στη μονή υπάρχει αυτή η δυνατότητα, καλό είναι βέβαια να επικοινωνήσετε πρώτα μαζί τους για να συνεννοηθείτε. Ένα από τα πιο συχνά τάματα που μπορείτε να προσφέρετε είναι σιδερένια παπούτσια καθώς η παράδοση θέλει τον Αρχάγγελο να τα φορά τις νύχτες.

Μονή Δαμανδρίου Πολιχνίτου (14ο αιωνα) - Η Μονή Δαμανδρίου (Κοιμήσεως της Θεοτόκου) βρίσκεται στην περιοχή του Πολιχνίτου Λέσβου και έχει ιδρυθεί κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους, εποχή κατά την οποία ιδρύονται στο νησί πολλές εκκλησίες και μονές. Το καθολικό της μονής είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και ανήκει στον τύπο της μονόχωρης βασιλικής. Την επωνυμία "Δαμανδρίου" οφείλει στη μικρή βυζαντινή κώμη που τα ερείπιά της βρίσκονται πολύ κοντά στη μονή και μνημονεύεται σε Μητροπολιτικό κώδικα του 1567 - 1652. Τις τοιχογραφίες του ναού, που χρονολογούνται στο 18ο αιώνα (1733) φιλοτέχνησε ο αγιογράφος Χωματζάς. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο χρονολογείται στην όψιμη Τουρκοκρατία, ενώ οι δεσποτικές εικόνες του Χριστού και της Παναγίας Οδηγήτριας στον 16ο και 17ο αιώνα.

Μονή Περιβολής Αντισσα στην όχθη του ποταμού Βούλγαρη (1630) - Εξωτερική άποψηΗ Μονή Περιβολής βρίσκεται σε μια παράκαμψη του επαρχιακού δρόμου Καλλονής-Άντισσας, λίγο πριν την Άντισσα στην όχθη του ποταμού Βούλγαρη. Πρόκειται για γυναικεία μονή αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου, η οποία ερημώθηκε κατά τα τελευταία χρόνια. Στο παρελθόν (τουλάχιστον από τον 16ο αιώνα μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα), αποτελούσε εξάρτημα της ανδρικής μονής των Ταξιαρχών Κρεοκώπου, που βρίσκεται σε απόσταση μίας περίπου ώρας απ' αυτήν, στην κορυφή του βουνού Χάλακας. Το καθολικό της μονής είναι κτισμένο στον τύπο της ξυλόστεγης βασιλικής, μικρών διαστάσεων με αξιόλογες τοιχογραφίες που χρονολογούνται στον 16ο αιώνα.

Παλαιοχριστιανική Βασιλική στην περιοχή Αφεντέλλη δυτικα εκβολης ποταμου Χαλανδρα με σωζόμενο ψηφιδωτό δάπεδο. Σκαλα Ερεσου. (περιπου 450) - Στο Δυτικό άκρο του Αιγιαλού, η άλλη μεγάλη Παλαιοχριστιανική του Αφεντέλλη, κι αυτή με ψηφιδωτό και όπου βρέθηκε το μαρμάρινο κιβώτιο του Εγκαινίου (του 2ου τέταρτου του 6ου αι. - Κτητορική Επιγραφή). Κοντά ανασκάπτεται και ο αρχαϊκός δρόμος από Σίγρι προς Ερεσό, 70 μέτρα, πλάτους 2,10-2,55 μ. με παράλληλη αποχέτευση. Ένα σφριγηλό, Άστυ των πρωτοχριστιανικών χρόνων υπάρχει τώρα με λουτρά δίπλα στην εκκλησία, που στις πλαγιές του λόφου υπάρχουν υστερο-ρωμαϊκά σπίτια και μια ακόμα Παλαιοχριστιανική Βασιλική!* Τον 7ο αιώνα η περιοχή ερημώνεται! Αυτό συνδέεται ίσως με τις επιδρομές των Σαρακηνών (654-678 μ.Χ.)!!

Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής στην περιοχη Αγιος Φωκας Βατερα - Κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο, και πιθανώς πολύ ενωρίτερα από τους Ελληνιστικούς ή τους Ρωμαϊκούς χρόνους, ο οικισμός της Βρίσας μετατοπίστηκε ανατολικότερα, από το ακρωτήρι του Αγίου Φωκά στη θέση Αγία Κατερίνα. Τα ευρήματα στη περιοχή αυτή, όπως θεμέλια μεγάλης εκκλησίας παλαιοχριστιανικής εποχής, τάφοι και πήλινα λυχνάρια της ίδια εποχής, μαρμάρινες κολόνες και ενεπίγραφες στήλες, όπως είναι η στήλη με την επιγραφή " ΣΤΡΑΤΟΝΙΚΗ ΧΡΗΣΤΗ ΧΑΙΡΕ", μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι στη θέση όπου καταλήγει μια έφορη παραποτάμια κοιλάδα, βρισκόταν η Βρίσα των πρωτοβυζαντινών χρόνων και πιθανότατα είναι η ''Βρύσια πόλις'' που αναφέρει ο Αλεξανδρινός λεξικογράφος του 5ου αιώνα Ησύχιος.

Αγίας Μαρίνας Αγια Μαρινα (1797) - Μετά τους Ταξιάρχες και χαμηλά στο χωριό βρίσκεται η Τρίκλητη Βασιλική της Αγίας Μαρίνας που κτίσθηκε στα 1797. Έχει ωραιότατο ξυλόγλυπτο τέμπλο και δεσποτικό του 1839. Στην εκκλησία έχουν εντοιχιστεί αρχιτεκτονικά μέλη (θωράκια, αμφικιονίσκοι κ.α.) από τον Βυζαντινό ναό που βρίσκεται ψηλά στην Αμαλή (Παναγία της Αμαλής) σε μια υπέροχη θέα μέσα στα Πεύκα. Η εκκλησία και ο περίβολός της έχουν χαρακτηρισθεί αρχαιολογικοί χώροι.

Αγίου Θεράποντα Μυτιληνη (1860) - Εντυπωσιακός εξωτερικά και μεγαλοπρεπής εσωτερικά, ο ναός του Aγίου Θεράποντα είναι ένα από τα πλέον αναγνωρίσιμα μνημεία του νησιού, αν και η ιστορία του, με τη σημερινή του τουλάχιστον μορφή, μόλις ξεπερνά τον ενάμιση αιώνα, ενώ τα εγκαίνιά του έγιναν το 1935. Γνωρίζουμε ότι μέχρι το 1850 στο ίδιο σημείο υπήρχε μικρός ναός, αφιερωμένος επίσης στον άγιο Θεράποντα. O ναός εξυπηρετούσε τις ανάγκες των ασθενών και του προσωπικού του νοσοκομείου - του γνωστού "ξενοδοχειού" της Mυτιλήνης - το οποίο λειτουργούσε ακριβώς απέναντι από το σημερινό ναό, εκεί όπου βρίσκεται το κτίριο που στεγάζει το Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο. H παλαιότερη ιστορική μαρτυρία περί της λειτουργίας του νοσοκομείου χρονολογείται στο 1692. Στα μέσα του 19ου αιώνα η επέκταση της Μυτιλήνης είχε δημιουργήσει πρόβλημα χωρητικότητας στο ναό, ο οποίος δεν κάλυπτε πλέον μόνο τις ανάγκες του νοσοκομείου, αλλά και ολόκληρης της γύρω περιοχής. Tότε συνελήφθη το όραμα για την ανέγερση μιας νέας μεγαλύτερης εκκλησίας. Πρωτοπόρος της προσπάθειας υπήρξε ο τότε Mητροπολίτης Mυτιλήνης Kαλλίνικος (1843-1853), μετέπειτα Πατριάρχης Aλεξανδρείας (1858-1861). Tο δύσκολο οικοδομικό έργο ανέλαβε ο Λέσβιος αρχιτέκτονας Aργύρης Aδαλής, ο οποίος μετά τις σπουδές του στο Mετσόβειο Πολυτεχνείο διετέλεσε βοηθός των δύο μεγαλύτερων αρχιτεκτόνων της εποχής, Θεόφιλου Xάνσεν και Eρνέστου Tσίλερ. Ο νέος ναός, έστω και ημιτελής, άρχισε να λειτουργεί το 1900. O βασικός αρχιτεκτονικός ρυθμός του ναού είναι αυτός του εγγεγραμμένου σταυροειδούς μετά τρούλλου. Mε την πρώτη ματιά όμως διαπιστώνει κανείς ότι φέρει στην εξωτερική του μορφή πολλά και έντονα γοτθικά χαρακτηριστικά, η παρουσία των οποίων πιθανώς οφείλεται στις επιδράσεις που δέχθηκε ο Aργύρης Aδαλής κατά τη μαθητεία του κοντά στους δύο μεγάλους δασκάλους του. Στον κυρίως ναό, μεταξύ του αρχιερατικού θρόνου και του προσκυνηταρίου, βρίσκεται ο τάφος του Mητροπολίτη Oυγγροβλαχίας Iγνατίου, ενός από τους μεγάλους πρωταγωνιστές της Eπαναστάσεως του 1821.

Ο ναός Παναγίας της Τρουλλωτής είναι κτισμένος στην περιοχή των Άνω Πύργων Θερμής στο ανατολικό τμήμα της Λέσβου, δέκα μόλις χιλιόμετρα από την πόλη της Μυτιλήνης. Ο ναός ανήκει στην κατηγορία του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλλο και χρονολογείται στον 14ο αιώνα. Πρόκειται για έναν από τους ελάχιστους βυζαντινούς ναούς που σώζονται στη Λέσβο. Στην τοιχοποιία του ναού υπάρχουν εντοιχισμένα αρχιτεκτονικά μέλη αρχαιότερων κτισμάτων, εκ των οποίων ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο μαρμάρινα ανάγλυφα στο νότιο τοίχο του νάρθηκα που κοσμούνται με ανθρώπινες φιγούρες και μορφές ζώων (ελαφιού και άρκτου), που ίσως να προέρχονται από το πλησίον ιερό της Θερμίας Αρτέμιδος. Το εσωτερικό του ναού είναι ιστορημένο με μεταγενέστερες της ίδρυσής του τοιχογραφίες που σώζονται αποσπασματικά. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο χρονολογείται στα μέσα του 18ου αιώνα και αποτελεί ένα από τα ωραιότερα δείγματα μεταβυζαντινής ξυλογλυπτικής στη Λέσβο.

Καθολικό Μονής Ταξιαρχών Κάτω Τριτούς (17ο αιωνας) - Η Μονή Ταξιαρχών Κάτω Τρίτους στην περιοχή της Γέρας είναι το μοναδικό μοναστηριακό συγκρότημα των βυζαντινών χρόνων που διασώζεται στη Λέσβο. Το καθολικό της Μονής είναι χτισμένο σε πλάτωμα στην κορυφή ενός ελαιόφυτου λόφου με εξαίρετη θέα προς τον κόλπο της Γέρας. Κεντρικά του χώρου σώζεται το καθολικό της μονής, ενώ γύρω του υπάρχουν τα ερειπωμένα κελιά και οι βοηθητικοί χώροι. Για τη μονή δεν έχουν διασωθεί γραπτές μαρτυρίες. Ο μικρός μονόχωρος ναός ανήκει στο τύπο του συνεπτυγμένου σταυροειδή με τρούλο. Η ανέγερση του ναού τοποθετείται στους ύστερους βυζαντινούς χρόνους. Για την τοιχοδομία του έχουν χρησιμοποιηθεί ντόπιοι ακατέργαστοι λίθοι διαφόρων μεγεθών. Στο εσωτερικό του σώζονται δύο στρώματα τοιχογραφικού διακόσμου. Οι περισσότερες από τις τοιχογραφίες χρονολογούνται στον 17ο αι. Δύο τμήματα του ξυλόγλυπτου τέμπλου του ναού εκτίθενται σήμερα στο Εκκλησιαστικό Μουσείο της Μυτιλήνης. Από αυτά το πρώτο αποτελεί τμήμα επιστυλίου τέμπλου, στο οποίο εικονίζεται η Μεγάλη Δέηση, έργο του τέλους του 16ου αι. Το δεύτερο είναι ένα βημόθυρο, το οποίο χρονολογείται στον 18ο αι.

Παναγιά Γοργόνα Σκαλα Συκαμιας (1880) - Στη Σκάλα Συκαμιάς βρίσκεται το γραφικό εκκλησάκι της Παναγιάς της Γοργόνας. Χτισμένο πάνω σε λωρίδα γης που εισχωρεί στη θάλασσα η Παναγιά η Γοργόνα - η Παναγιά των θαλασσινών - πήρε το όνομά της από τη χαρακτηριστική τοιχογραφία άγνωστου λαϊκού ζωγράφου που απεικονίζει την Παναγιά με ουρά γοργόνας σε ένα συγκινητικό «δέσιμο» θρησκειών και παραδόσεων. Αποτέλεσε πηγή έμπνευσης του ομώνυμου λογοτεχνικού αριστουργήματος του διακεκριμένου Λέσβιου συγγραφέα Στρατή Μυριβήλη.

Βρίσκεται στην Πέτρα, κοντά στον πλάτανο του χωριού. Πρόκειται για μονόκλιτη βασιλική του 17ου αιώνα, γεμάτη από τοιχογραφίες. Το δάπεδο του ναΐσκου είναι πλακόστρωτο, ενώ το ξύλινο επίχρυσο τέμπλο, καθώς και ο 500 χρόνων επισκοπικός θρόνος και τα περίτεχνα μαρμάρινα μανουάλια θαμπώνουν τον επισκέπτη. Από τις θαυμάσιες τοιχογραφίες ξεχωρίζει η σπάνια και ίσως μοναδική σε ναό, απεικόνιση του απαγχονισμού του Ιούδα.

Ναός Μεταμόρφωσης του Σωτήρος Παπιανά (1600) - Ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα εντός του οικισμού Παπιανά του δήμου Καλλονής χρονολογείται το 1600 σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή. Πρόκειται για ένα μονόχωρο ξυλόστεγο ναό με νάρθηκα της εποχής της Τουρκοκρατίας. Στον ανατολικό τοίχο υπάρχουν αριστερά και δεξιά από την κόγχη δύο θυρίδες τετράγωνης διατομής. Δίπλα στη βόρεια κόγχη, που χρησιμοποιείται ως πρόθεση, υπάρχει στο βόρειο τοίχο ακόμη μια βοηθητική, τετράγωνης διατομής, θυρίδα. Το μνημείο έχει κτιστεί με αργολιθοδομή, ανάμεσα στην οποία υπάρχουν ξυλοδεσιές, και από την αρχή καλυπτόταν με ξύλινη στέγη. Η σημερινή στέγη οφείλεται σε ανακατασκευή. Η είσοδος στο μνημείο γίνεται από δύο θύρες που βρίσκονται στο νότιο τοίχο και οδηγούν αντίστοιχα στον κυρίως ναό και το νάρθηκα. Ένα μονόλοβο παράθυρο υπάρχει στη μέση περίπου του βόρειου τοίχου και ένα δίλοβο στην κόγχη. Αργότερα για να αυξηθεί ο φωτισμός του ιερού βήματος αφαιρέθηκε το αμφικιόνιο. Σ' όλο το μήκος του νότιου τοίχου υπήρχε χαμηλό κτιστό έδρανο. Είναι πολύ πιθανό η ίδια πλευρά να προστατευόταν με ξύλινη στοά. Ο ναός ήταν κατάγραφος. Οι τοιχογραφίες του, έργο του ζωγράφου Νικολάου, αποτελούν ένα από τα αρτιότερα και καλύτερα σωζόμενα δείγματα της Λέσβου, στο μεταίχμιο από τον 16ο στον 17ο αι. Το εικονογραφικό πρόγραμμα είναι πλούσιο και σε γενικές γραμμές ακολουθεί την παραδοσιακή οργάνωση και σύνθεση με σκηνές από τους 24 Οίκους του Ακάθιστου Ύμνου και μεμονωμένες μορφές αγίων.

Μονή Λειμώνος-Άγιος Ιγνάτιος Καλλονή (1526) - Ιδρύθηκε, στη θέση προγενέστερης μονής, από τον επίσκοπο Μηθύμνης Άγιο Ιγνάτιο Αγγαλιανό το 1526 και αφιερώθηκε στον αρχάγγελο Μιχαήλ. Ονομάστηκε έτσι διότι βρίσκεται στο κέντρο ενός λιβαδιού (λειμώνα). Τον άγιο Ιγνάτιο, που έγινε ηγούμενος, τον διαδέχθηκε ο υιός του Ματθαίος. Η μονή με τα χρόνια απέκτησε σημαντική κτηματική περιουσία και διέθετε ελαιοτριβείο. Δημιουργήθηκε Σχολή στην οποία δίδαξε ο Βενιαμίν ο Λέσβιος. Το 1866-86 η Κοινότητα Καλλονής ζητά από τη μονή να χρηματοδοτήσει τη λειτουργία Επαρχιακής Σχολής (Λειμωνιακό ζήτημα), κάτι που συμβαίνει τελικά,είναι ανδρώα μονή.

Mονή Πυθαρίου η Παμμεγίστων Ταξιαρχών Ερεσος (16ο αιωνα) - H Mονή Παμμεγίστων Ταξιαρχών της Ερεσού είναι περισσότερο γνωστή ως Mονή Πυθαρίου ή "Πυθάρι", ονομασία που οφείλεται στη γεωμορφία της περιοχής, στην οποία βρίσκεται, σε ένα κοίλωμα χαράδρας, μεταξύ λόφων που τη στεφανώνουν, σχηματίζοντας γύρω της ένα νοητό πιθάρι, ο υποτιθέμενος πάτος του οποίου έχει μεταμορφωθεί τελευταία σε λιμνοδεξαμενή, με τη λειτουργία του παρακείμενου τεχνητού φράγματος. H ανυπαρξία ιστορικών στοιχείων για την ίδρυσή της δημιουργεί και για τη Mονή Πιθαρίου τη συνήθη για τα μοναστήρια της Λέσβου διχογνωμία στους ερευνητές. H μία άποψη τη θέλει βυζαντινό μοναστήρι που ανασυστήθηκε κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, ενώ η δεύτερη χρονολογεί την ίδρυσή της στο 16ο αιώνα. Tο βέβαιο είναι πάντως πως λειτουργούσε το 1548, χρονολογία κατά την οποία καταγράφεται σε οθωμανικό κατάστιχο, με το οποίο καθορίζονται οι φορολογικές υποχρεώσεις των μοναστηριών της περιφέρειας Eρεσού. Από το ποσό που καλείται να καταβάλει η μονή εξάγεται το συμπέρασμα ότι είχε ήδη σημαντική περιουσία, κάτι που πιθανότατα σημαίνει ότι είχε ιδρυθεί κάποιες δεκαετίες νωρίτερα.

Παλαιοχριστιανική Βασιλική Υψωμα Χαλινάδου 3 χιλ βορεια Αγια Παρασκευη (550) - Για την ίδρυση της παλαιοχριστιανικής βασιλικής δεν έχουμε στη διάθεσή μας ιστορικές μαρτυρίες, ωστόσο με βάση τα στιλιστικά χαρακτηριστικά της μορφής και της διακόσμησης των κιονόκρανών της μπορούμε να τοποθετήσουμε την ανέγερσή της στο δεύτερο μισό του 6ου αι. μ.Χ. Σε αυτή τη χρονολόγηση συνηγορεί και ο εντοπισμός ενός χάλκινου νομίσματος της εποχής του Μαυρίκιου Τιβέριου (587-8 μ.Χ.). Ο κυρίως ναός έχει στην κάτοψη σχήμα περίπου τετράγωνο. Στα ανατολικά δεσπόζει η προεξέχουσα ημικυκλική αψίδα του ιερού. Στα δυτικά είναι προσκολλημένος ο νάρθηκας, πλάτους έξι μέτρων, ο οποίος εξέχει του σώματος του ναού στη νότια πλευρά. Στη βόρειά του πλευρά δημιουργούνται δύο ανοίγματα, ενώ στη νότια ακόμα ένα. Ο ναός ήταν ξυλόστεγος, όμως η αψίδα του ιερού καλυπτόταν κατ' εξαίρεση με κτιστό θόλο (τεταρτοσφαιρικό), όπως συνάγεται από το μεγάλο πάχος των τοίχων της.

Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής Αγίου Γεωργίου Αυλακι Πέτρας - Το οικόπεδο Φ. Μακρή στη θέση «Αυλάκι» βρίσκεται σε μικρή απόσταση (περί τα 30-40 μ.) βόρεια της σωζόμενης Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής Πέτρας Γ (Αγίου Γεωργίου). Το 2005 αποκαλύφθηκαν τμήματα τοίχων και αγωγού που σώζονται στο επίπεδο θεμελίωσης.

Παλαιοχριστιανική του Αΐ-Λια - Συκαμια

Μητροπολιτικός Ναός Αγίου Αθανασίου Μυτιληνη (1738) - Ο ναός του Αγίου Αθανασίου, μητροπολιτικός από τις αρχές τουλάχιστον του 18ου αιώνα, βρίσκεται στο κέντρο της παλαιού οικισμού της Μυτιλήνης και είναι διακριτός από μεγάλη απόσταση λόγω του μνημειώδους γοτθικού κωδωνοστασίου του. Εσωτερικά κοσμείται κυρίως από τα ξυλόγλυπτα και τις νατουραλιστικές τοιχογραφίες του και λαμπρύνεται από το σκήνωμα του αγίου Θεοδώρου του Βυζαντίου, το οποίο φιλοξενεί για περισσότερους από δύο αιώνες. O ναός ανήκει στον τύπο της σταυροειδούς τρίκλιτης βασιλικής με εγγεγραμμένο θόλο. Το τέμπλο του είναι ένα από τα ωραιότερα δείγματα της μεταβυζαντινής ξυλογλυπτικής τέχνης στη Λέσβο. Tο εντυπωσιακό κωδωνοστάσιο ανεγέρθη το 1882. Έχει ύψος τριάντα τριών μέτρων και φέρει έντονα γοτθικά στοιχεία. Oι γνώσεις μας για την ιστορία του ναού είναι πολύ λίγες. H παλαιότερη μαρτυρία χρονολογείται στις αρχές του 18ου αιώνα και μας επιτρέπει να γνωρίζουμε ότι ο ναός ήταν ήδη τότε μητροπολιτικός και μάλλον προϋπήρχε για μεγάλο χρονικό διάστημα, αν κρίνουμε από το ότι το κείμενο αναφέρεται στην ανακαίνισή του.

Αγίας Βαρβάρας Παμφιλα (1859) - Ο Ιερός Ναός Αγίας Βαρβάρας στα Πάμφιλα!!!« Η Αγία Βαρβάρα άρχισε να θεμελιώνεται το 1859 και το 1881 είκοσι περίπου χρόνια μετά άρχισε να χτίζεται το τέμπλο το οποίο είναι έργο του γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά ο οποίος έφτιαξε και την «Κοιμωμένη» στο Α' Νεκροταφείο Αθηνών. Υπήρχε μικρότερος ναός εκεί που βρίσκεται σήμερα το κελί, πάνω από την εκκλησία όπου σήμερα στεγάζεται το «Παραδοσιακό σπίτι» του συλλόγου γυναικών Παμφίλων.Ήταν ναός μικρότερων διαστάσεων και μετά οι προύχοντες του χωριού θεώρησαν σκόπιμο να φτιάξουν έναν μεγαλύτερο ναό, έτσι λοιπόν εγκατέλειψαν τον μικρότερο ναό και άρχισαν να φτιάχνουν τον καινούργιο.Είναι ένας πολύ όμορφος ναός , έχει διαστάσεις περίπου 30 μ. μήκος , 14 μ. πλάτος και 12 μ. ύψος. Είναι βασιλική με εγγεγραμμένο κρυφό τρούλο ο οποίος δεν φαίνεται εξωτερικά , λέγεται ότι είναι εφάμιλλος της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Αποτελείται από τρία κλίτη τα οποία χωρίζονται από δύο σειρές με κίονες. Αυτοί οι κίονες αποτελούνται από χοντρό ξύλο κυπαρίσσι συγκεκριμένα που έφεραν από την Μικρά Ασία. Είχα ανέβει στο εσωτερικό της σκεπής του ναού και είχα δει αυτούς τους κίονες, νομίζεις ότι τα κυπαρίσσια τα τοποθέτησες τώρα, σε τόσο καλή κατάσταση διατηρούνται. Όλος ο ναός στηρίζεται πάνω σ'αυτούς τους κίονες.Η εικόνα της Αγίας Βαρβάρας λέγεται ότι άνηκε στον παλιότερο ναό και ότι έχει ηλικία γύρω στα 300 χρόνια. Αυτό που βλέπετε είναι εξωτερική διακόσμηση. Αποτελείται από ένα μαργαριταρένιο κολιέ το οποίο πλαισιώνεται από Εξιντόλιρα και Κωσταντινάτα μεγάλης αξίας. Στον χώρο του ιερού υπάρχουν εικόνες οι οποίες άνηκαν στον παλιότερο ναό και χρονολογούνται γύρω στις αρχές του 18ου αιώνα. Ο Άμβωνας και ο Θρόνος είναι κατασκευασμένα στα τέλη του 18ου αιώνα. Ακόμη το παγκάρι του ναού είναι πολύ παλιό και εξαίρετης ομορφιάς.Τέλος για την κατασκευή του ναού συνείσφερε οικονομικά όλο το χωριό, όπως μπορούσε ο καθένας.»

Παναγία Αγια Σιων Αγιάσου (1815) - H Κοίμηση της Θεοτόκου, γνωστότερη ως "Παναγία της Αγιάσου", είναι ένας από τους πλέον επισκέψιμους ναούς του νησιού, εξαιτίας της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας. Πρόκειται για ναό με βυζαντινά θεμέλια και ιστορία που ξεκινά από την περίοδο της Εικονομαχίας. Ο σημερινός ναός, είναι μια τρίκλιτη και τρισυπόστατη βασιλική, εντυπωσιακή για τις τεράστιες διαστάσεις της (μήκους 32,20 και πλάτους 26,20 μέτρων). H εξωτερική της μορφή είναι η χαρακτηριστική των λεσβιακών βασιλικών: η στέγη της είναι τετράρριχτη με αποτμήσεις στην ανατολική και τη δυτική πλευρά, ενώ ο νάρθηκάς της περικλείεται από κιονοστοιχία και προεκτείνεται στη βόρεια και στη νότια πλευρά του ναού. Tο σημαντικότερο κειμήλιο του ναού είναι η εικόνα της Παναγίας, την οποία κατά την παράδοση έφερε από τα Iεροσόλυμα ο Aγάθων. Σήμερα εκτίθεται προς ασπασμό σε προσκυνητάριο μπροστά από την αντίγραφή της εικόνα του τέμπλου, η οποία είναι επίσης πολύ αξιόλογη, χρονολογούμενη στους ύστερους βυζαντινούς χρόνους. O ναός βρίθει από ενδιαφέρουσες φορητές εικόνες, ενώ ο όλος διάκοσμός του είναι επιβλητικός. Στο προαύλιο λειτουργεί από το 1972 ένα μικρό αλλά πλούσιο σε εκθέματα εκκλησιαστικό μουσείο, όπου εκτίθενται φορητές εικόνες, χειρόγραφα, παλαίτυπα βιβλία, χρυσοκέντητα άμφια, δημιουργήματα εκκλησιαστικής μεταλλοτεχνίας και άλλα πολύτιμα αντικείμενα. O ναός εορτάζει το Δεκαπενταύγουστο, οπότε πλήθος πιστών συρρέει στην Aγιάσο για να ασπαστεί την εικόνα της Παναγίας. Kαθ' όλο το πρώτο δεκαπενθήμερο του Aυγούστου παρατηρείται επίσης μεγάλη παρουσία κατοίκων ολόκληρου του νησιού στις απογευματινές παρακλήσεις στη Θεοτόκο. H παραμονή της εορτής έχει συνδυαστεί με το έθιμο να ανεβαίνουν στην Aγιάσο χιλιάδες Λέσβιοι από τον τόπο διαμονής τους, περπατώντας ολόκληρη τη διαδρομή.

Ναός Αγίου Στεφάνου Παλιος Μανταμάδος (12ου αιώνα) - Ι.Ν. Αγίου Στεφάνου-Μανταμάδου: Βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του νησιού, κοντά στην κωμόπολη Μανταμάδος. Είναι σταυροειδής εγγεγραμμένη βασιλική και κατασκευάστηκε στους υστεροβυζαντινούς χρόνους. Είναι μικρών διαστάσεων και έχει οικοδομηθεί από λαξευτούς δόμους ροδόχρωμου τραχείτη. Αρχικά σκεπαζόταν με τρούλο, ο οποίος είχε ήδη καταρρεύσει στα μέσα του 19ου αιώνα, όταν επισκέφτηκε τον ναό ο περιηγητής Newton. Η στέγη ανακατασκευάστηκε από τους κατοίκους της περιοχής, με την τοποθέτηση ξύλινων δοκών και κάλυψη με κεραμίδια. Στην ανατολική πλευρά ξεχωρίζουν οι τρεις μικρές ημικυκλικές αψίδες του Ιερού, ενώ «τυφλά» αψιδώματα διακοσμούν το βόρειο και νότιο τοίχο. Νεώτερη κατασκευή είναι επίσης το στεγασμένο προστώο, στα δυτικά του ναού. Στους τοίχους του βρίσκονται ενσωματωμένα αρχιτεκτονικά μέλη παλαιότερου ναού και μια ρωμαϊκή επιγραφή.

Ναός Αγίου Ιωάννου Κεραμί (1733) - Ο ναός του Αγίου Ιωάννου βρίσκεται στο κέντρο της νήσου Λέσβου, στο χωριό Κεράμι του Δήμου Καλλονής, ανάμεσα στην Καλλονή και τα Παπιανά και υπάγεται στη Μητρόπολη Μηθύμνης. Είναι μονόχωρος ναός με μεταγενέστερη προσθήκη ξυλόστεγης στοάς σε όλο το μήκος της βόρειας πλευράς του. Ο ναός σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή κτίστηκε το 1733. Ο ναός είναι λιθόκτιστος. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η οδοντωτή ταινία που περιτρέχει το ανώτερο τμήμα της τοιχοποιίας. Οι τοιχογραφίες είναι σύγχρονες με την ανέγερση του ναού : στην ανώτερη ζώνη αναπτύσσονται χριστολογικά θέματα, στη μεσαία ολόσωμοι άγιοι και στην κατώτερη διακοσμητικά θέματα.

Μοναστιρακη Μονη Βουκολων Ανεμωτια - (Μονή Βουκόλων)